της Μαρίας Σπανού
Και αν σου µιλώ µε παραµύθια και παραβολές είναι γιατί τ’ ακούς γλυκότερα, και η φρίκη δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή γιατί είναι αµίλητη και προχωράει (Γιώργος Σεφέρης)
O Bασίλης Αναγνωστόπουλος, Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας «παλεύει», όπως ο ίδιος λέει, με τα παραμύθια από πολύ μικρός, σχεδόν σε όλη του τη ζωή: πότε αφουγκραζόμενος, πότε ερανιζόμενος, ερευνώντας, καταγράφοντας και συλλέγοντας και πότε γράφοντας ο ίδιος και διδάσκοντας παραμύθια και άλλα παραδοσιακά είδη αφήγησης στις σχολικές και πανεπιστημιακές αίθουσες. Έτσι, μεταξύ των άλλων συγγραφικών και πνευματικών ιδιοτήτων του, είναι και ένας παραμυθογράφος. Ένας παραμυθογράφος που περιέσωσε με περισσή αγάπη και αυθεντικότητα την αύρα και τη σοφία των παλιών αφηγητών και παραμυθάδων και ευρύτερα της λαϊκής μας παράδοσης, προσδοκώντας να νικήσει τη λήθη με τη διάσωση αυτού του ανεκτίμητου υλικού, «τα έργα και τις ημέρες αυτών των ευλογημένων ανθρώπων»: Το παραμύθι, που, όπως ο ίδιος επισημαίνει «ανάμεσα από τα δαιμονικά της τεχνολογίας παραμένει για όλους το περιβόλι της χαράς».
Στο τεράστιο αυτό έργο της διάσωσης παραμυθιών, κυρίως λαϊκών, ο Β. Αναγνωστόπουλος επικεντρώθηκε σε όλη του την εκπαιδευτική σταδιοδρομία, διευρύνοντας το επιστημονικό του ενδιαφέρον με πληθώρα δημοσιεύσεων, διοργάνωσης εκπαιδευτικών και ερευνητικών προγραμμάτων, σεμιναρίων, συνεδρίων και ετήσιων συναντήσεων, όπως μεταξύ άλλων «το Φεστιβάλ Αφήγησης Ολύμπου» με την ταυτόχρονη ίδρυση του Πανελληνίου Ομίλου Φίλων Αφήγησης (ΠΟΦΑ) και άλλες πολλές παρεμφερείς δράσεις.
Πρόσφατα, κατάφερε να συγκεντρώσει σε σε μια ενιαία δίτομη έκδοση τα «Λαϊκά Παραμύθια της Θεσσαλίας» με τη συμβολή του ομότιμου καθηγητή της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας Μιχάλη Μερακλή. Το μεγάλο και εικονογραφημένο αυτό έργο από τον Γιάννη Κονταξή, που κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, παρουσιάζεται μ’ ένα άψογο επιστημονικά δομημένο υλικό από 189 ανέκδοτα παραμύθια στον πρώτο τόμο και άλλες 83 παραλλαγές των παραμυθιών του πρώτου στον δεύτερο τόμο, προσφέροντας για πρώτη φορά τη δυνατότητα να μελετηθούν και να αξιολογηθούν τα θεσσαλικά παραμύθια στο σύνολό τους, συμβάλλοντας με γόνιμο τρόπο στην προφορική ιστορία, στην έρευνα, στην παιδαγωγική αλλά και εν γένει την πολιτιστική παρακαταθήκη του τόπου μας .
Τα παραμύθια είναι ένα πανανθρώπινο φαινόμενο. Κάθε κοινωνία, από την πιο πρωτόγονη έως την πιο ανεπτυγμένη, έχει τις δικές της φανταστικές ιστορίες γεμάτες περιπέτειες, συμβολισμούς και ηθικά διδάγματα. Τα παραμύθια της προφορικής παράδοσης είναι λόγια και ιστορίες πολλών ανθρώπων και γι' αυτό εμπεριέχουν όλη τη γνώση και σοφία του κόσμου. Αυτή η γνώση και σοφία των αναρίθμητων διηγήσεων που έπλασε ο άνθρωπος, όσο νωρίτερα μεταδίδεται στην παιδική ψυχή, τόσο περισσότερο καθορίζει τον ψυχισμό και το χαρακτήρα τους, την γλωσσική και νοητική τους ανάπτυξη, την καλλιέργεια της φαντασίας και τον εμπλουτισμό των εμπειριών τους.
Απόσταγμα λαϊκής σοφίας, ανθολόγημα μύθων, προλήψεων και δοξασιών το λαϊκό παραμύθι φανερώνει την κοινή και μακραίωνη κληρονομιά μας. Μέσα από τη μαγεία του μύθου και του λόγου και επειδή τίποτε στα παραμύθια δεν είναι τυχαίο, τα παιδιά μπορούν να γνωρίσουν την αντανάκλαση της εικόνας του πραγματικού κόσμου και κάποιους σταθερούς κώδικές που κρατούν την τάξη των πραγμάτων. Η μαγεία του λαϊκού παραμυθιού «ανοίγει», στο παιδί τους ορίζοντες, συντελεί στην ψυχαγωγία του και του μεταδίδει τις βασικές αρχές που διέπουν τις διαπροσωπικές σχέσεις και την υιοθέτηση ορθής συμπεριφοράς. Και όπως υποστηρίζει ο Μπρούνο Μπέτελχαϊμ, από τους διασημότερους ψυχαναλυτές παγκοσμίως, «σήμερα, όπως και στο παρελθόν, το πιο σημαντικό και δυσκολότερο καθήκον στην ανατροφή ενός παιδιού είναι να το βοηθήσουμε να βρει νόημα στη ζωή». Και από αυτή την άποψη, συνεχίζει ο ίδιος, «κανένα είδος "παιδικής λογοτεχνίας" – με σπάνιες εξαιρέσεις – δεν μπορεί να ικανοποιήσει το παιδί, καθώς και τον ενήλικο, όσο τα λαϊκά παραμύθια». Οι ψυχολογικές καταβολές των παραμυθιών πάντα αποτελούσε ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα για τους μελετητές των παραμυθιών, τους συγγραφείς, τους ψυχολόγους και τους ανθρωπολόγους.
Η τελευταία (Μάιος 2015) έκδοση του Β. Αναγνωστόπουλου με τίτλο «Η ζωή και το παραμύθι» (εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα), συμβάλλει καθοριστικά στη μελέτη του ελληνόφωνου παραμυθιού προσεγγίζοντας το πεδίο αυτό από φιλολογικοϊστορικής και ανθρωπολογικής διάστασης. Αυτό όμως που εντυπωσιάζει είναι ότι ο μελετητής επιδίωξε να συνδέσει το λαϊκό παραμύθι με μια σειρά από μεταβλητές και παράγοντες του σύγχρονου κόσμου τοποθετώντας το μέσα σε αυτόν και μέσα από μια νέα θέαση. Έτσι στα μελετήματα του α΄μέρους αναφέρεται σε σύγχρονα θέματα, όπως η ανύπαντρη μητέρα, η ανδροκρατούμενη κοινωνία, η ομοφυλοφιλία, η φιλία, η απληστία, η δύναμη της αγάπης κλπ, κάνοντας ιδιαίτερη αναφορά στην εικόνα των δέντρων, όπως συναντώνται στα θεσσαλικά παραμύθια που διαδραματίζουν ιδιαίτερο λόγο στη διήγηση (η μηλιά, η κιτριά, η δάφνη, η γκορτσιά, η λεμονιά) και έχουν επαρκώς μελετηθεί από τον ίδιο και τους συνεργάτες του στο Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Στο β΄μέρος εστιάζεται στο να καταδείξει τη δύναμη που έχει ο λαϊκός πολιτισμός μέσω του παραμυθιακού λόγου ώστε να καταστεί δυνατή η εφαρμογή της διαθεματικότητας στην Εκπαίδευση. Έτσι, μέσα από ένα παραμύθι μπορεί κανείς να ανοιχθεί σε ποικιλότροπα γνωστικά πεδία, ιστορία, κοινωνία, εκκλησία, λογοτεχνία, μαθηματικά, αστρονομία, τέχνη, υγεία, φύση «μέσα από μια ολιστική προσέγγιση, τη διαθεματική ή την διεπιστημονική προσέγγιση της γνώσης». Στο γ΄μέρος, εκτός από ένα επίμετρο για τα παραμύθια από την Αρμενία, παρατίθενται διάφορα σχετικά κείμενα ενώ στο παράρτημα παρέχονται πολύτιμες οδηγίες για το πώς μπορεί κανείς να καταγράψει παραμύθια η γενικά λαογραφικό υλικό προερχόμενο από την τοπική ιστορία και παράδοση.
Το παραμύθι προσφέρει και έχει ακόμη να προσφέρει πολλά μέσα από τις διαχρονικές και ανθρωπολογικές επισημάνσεις, μέσα από τα κρυμμένα νοήματα και την απλή, αλλά αυθεντική αντίληψη για τη ζωή και τις αξίες της, έτσι όπως την προσφέρει απλόχερα ο Βασίλης Αναγνωστόπουλος όχι μόνο στους ειδικούς παιδαγωγούς αλλά και σε οποιονδήποτε, μικρό και μεγάλο, έλκεται και μαγεύεται από τη θαλπωρή του παραμυθιού. Αυτού του μοναδικού είδους «όπου, όσο αναζητείς, τόσο βρίσκεις νοήματα» αλλά και απαντήσεις που μας χρειάζονται στον κόσμο που μας περιβάλλει.
